Od XI w. władzę lokalną sprawowali w określonych prowincjach kasztelani. W późniejszym okresie kasztelanowie zarządzali ziemiami czyli kasztelaniami. Kasztelanom podporządkowane były siły wojskowe. Jednocześnie sprawowali osądy w imieniu władcy i zbierali daniny od ludności. Wysokich urzędników królewskich czyli palatynów i kasztelanów nazywano komesami. Przyczynienie się przez Bolesława III Krzywoustego w 1138 roku do podziału Polski na dzielnice było powodem upadku zasady senioratu. Trwające następnie prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe sprawiły, że po ponownym zjednoczeniu ziem dotychczasowe urzędy dworskie samodzielnych księstw stały się urzędami ziemskimi, czyli związanymi z określonym terytorium państwa. Z historią powstania urzędów szlacheckich w Polsce mamy do czynienia od XII wieku. Na początku XII w. powstał urząd kanclerza prowadzącego kancelarię królewską. Jego obowiązkiem było spisywanie i przechowywanie ważnych dla kraju dokumentów. Wybór na kanclerza padał zazwyczaj na duchownego, najczęściej kapelana dworskiego, ponieważ osoba taka była biegła w czytaniu i pisaniu. Kanclerz posiadał grono pomocników, jakimi byli notariusze i pisarze. Do ważniejszych urzędników należał także skarbnik utrzymujący pieczę nad skarbcem dworskim, szczególnie kosztownościami, klejnotami i dokumentami. Urzędy ziemskie można podzielić na urzędy dygnitarskie i officia. Urzędy dygnitarskie to: wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski. Officia to urzędy: stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego, miecznika, chorążego i wojskiego. Urzędy wojewody i kasztelana stały się urzędami dożywotnimi. Zajmowali je możnowładcy pochodzący z danej ziemi, co nie sprzyjało tendencjom centralizacji władzy w okresie odbudowy państwa polskiego. Wojewoda to najwyższy urząd ziemski. Wojewodowie na podstawie statutu wareckiego z 1423 r mieli prawo i obowiązek ustalania maksymalnych cen na wyroby rzemieślnicze, kontroli miar i wag w miastach oraz sądownictwa nad ludnością żydowską. Kasztelan – to urzędnik, zajmujący się administracją, obroną grodu, sądownictwem, skarbowością na terenie kasztelanii, zarządzał dobrami książęcymi i wojskiem. Ciwun to urząd ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim. Urząd ten powstał w XIV wieku. Początkowo ciwuni byli zarządcami lub dzierżawcami dóbr królewskich. Na Żmudzi utrzymało się 12 ciwunów mianowanych przez króla, i sprawowali sądy graniczne. Marszałek ziemski – to urząd w Wielkim Księstwie Litewskim. Był urzędnikiem sądowym i miał prawo sądzenia w sądach ziemskich. Podkomorzy – urzędnik ziemski, który przewodził sądowi podkomorskiemu, był zastępcą procesowym ubogich wdów i sierot ze stanu szlacheckiego. Starostowie byli przedstawicielami władzy lokalnej. Reprezentowali króla na określonym terytorium. Starosta generalny powołany był na urząd w dużych dzielnicach Polski. Występował urząd starosty ruskiego, podolskiego, wielkopolskiego, krakowskiego. Starosta grodowy był zwierzchnikiem załogi na zamku. To starostowie dowodzili wojskami stacjonującymi w grodach isprawowali zarząd nad tymi grodami. Im podlegało sądownictwo w sprawach zastrzeżonych przez króla, a dotyczących ciężkich przestępstw, jak: zabójstwo, podpalenie, rabunek, gwałt. Chorąży – w średniowiecznej Polsce był rycerzem trzymającym chorągiew, czyli znak swojego oddziału, księcia lub ziemi. W jego kompetencji leżało przygotowanie rycerstwa podczas pospolitego ruszenia i przyprowadzenie go do kasztelana. Po zjednoczeniu państwa był to niższy urząd ziemski. Dodatkową funkcją chorążego był udział w sądzie ziemskim. Sędzia ziemski to przewodniczący sądu ziemskiego I Rzeczypospolitej. Sąd ten rozpatrywał wszystkie sprawy szlachty osiadłej wyłączywszy przestępstwa ścigane przez sąd grodzki z tzw. czterech artykułów grodzkich. Sędzia ziemski musiał być szlachcicem posesjonatem, osiadłym w ziemi której sprawy sądził. Pobierał wynagrodzenie od stron procesowych. Nie mógł przy tym piastować żadnych urzędów grodzkich. Wojski zabezpieczał majątek i roztaczał opiekę nad rodzinami rycerzy przebywających na wyprawach wojennych. Jednocześnie dbał o utrzymanie porządku w czasie nieobecności kasztelana., Stolnik w średniowiecznej Polsce był urzędnikiem królewskim dbającym o stół monarchy. W późniejszym okresie urząd ten stał się honorowym. W Rzeczpospolitej Szlacheckiej był niższym urzędem ziemskim oraz honorowym centralnym. Podstoli to urzędnik nadworny, początkowo zastępca stolnika. Podstoli ziemski – w XIV-XVI w. to samodzielny, honorowy urząd ziemski w województwach i powiatach w Wielkim Księstwie Litewskim. Podstolich wielkich było dwóch: Podstoli wielki koronny i Podstoli wielki litewski. Pisarz ziemski to urzędnik, wchodzący w skład urzędników sądu ziemskiego. Do obowiązków jego należała troska o księgi ziemskie, zawierające tzw. akty wieczyste, dotyczące spraw majątkowych szlachty. Wraz z sędzią i podsędkiem wchodził w skład kompletu sądowego. Podwojewodzi – to urzędnik w Koronie, który czuwał nad rzetelnością miar i wag w województwie. Natomiast w Wielkim Księstwie Litewskim i w Prusach Królewskich był to urzędnik ziemski, który pełnił niektóre funkcje starosty. Cześnik w XIII wieku był urzędnikiem królewskim dbającym o “piwnicę” monarchy. Od XIV w. urząd ten stał się honorowym. Podczaszy – urząd ten został utworzony jako pomocniczy dla cześnika. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem napoi do kielichów oraz dbał, aby trunków nie zabrakło. Zarządzał piwnicami królewskimi oraz nadzorował służbę królewską zatrudnioną przy podawaniu napojów i deserów. To podczaszy posiadał klucz do pomieszczenia, w którym przechowywane były, bardzo wówczas cenne, korzenne przyprawy. Łowczy – we wczesnośredniowiecznej Polsce był urzędnikiem królewskim zajmującym się organizacją łowów monarchy. Urząd ten stał się dożywotnim i honorowym. Łowczy wielki koronny – do jego kompetencji należało organizowanie i nadzór nad polowaniami królewskimi. Strzegł puszcz i lasów królewskich przed kłusownikami. Był zwierzchnikiem służby myśliwskiej. Łowczy wielki litewski – organizował i nadzorował polowaniami wielkiego księcia jednocześnie będąc zwierzchnikiem służby myśliwskiej. Z czasem kompetencje łowczych przejął podłowczy, a urząd łowczego wielkiego koronnego czy litewskiego stał się tytularny. Miecznik w średniowiecznej Polsce był dworskim urzędnikiem. Zarządzał zbrojownią panującego a także nosił przed nim miecz będący oznaką jego władzy wojskowej. Od XIV w. miecznik przekształcił się w tytularny urząd dworski. Miecznicy poszczególnych księstw stali się niskimi w hierarchii urzędnikami ziemskimi. Koniuszy w średniowiecznej Polsce – to urzędnik królewski zajmujący się stajnią monarchy. Oboźny to urząd dygnitarski i wojskowy. Początkowo oboźny zakładał obozy i warownie. Urząd istniał oddzielnie dla Litwy i Korony. Oboźny ziemski to urząd ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim Strażnik zajmował się zabezpieczaniem zbierania się pospolitego ruszenia w Wielkim Księstwie Litewskim, strzegł bezpieczeństwa wojska. Horodniczy był urzędnikiem ziemskim w Wielkim Księstwie Litewskim. Zaczął funkcjonować od XV wieku. Zajmował się zaopatrywaniem i utrzymywaniem niektórych miast i zamków. Do jego obowiązków należało czuwanie nad stanem fortyfikacji zamku. Krajczy wielki koronny i krajczy wielki litewski to urząd do którego obowiązków należało krojenie i próbowanie potraw w czasie uczt królewskich. W rodzie Żółtowskich szlacheckie urzędy ziemskie sprawowali min. Jakub Wojsław Żółtowski zm. ok. 1578 – pisarz województwa płockiego Mikołaj Żółtowski ur. 1560 – komornik ziemi przemyskiej Sebastian Żółtowski ur. 1605 – pisarz ziemski płocki Wojciech Żółtowski ur. 1650 – podsędek ziemski zakroczymski, pisarz grodzki płocki Wojciech Żółtowski ur. 1700 –sędzia grodzki płocki Józef Tyburcjusz Żółtowski –ur. 1742– miecznik wschowski 1779 Paweł Marceli Żółtowski ur. łowczy poznański Teofil Wojciech Ignacy Kajetan Żółtowski ur. wojski płocki 1771, sędzia sejmowy 1778, łowczy 1781, cześnik 1786, podstoli ziemi zatorskiej Jan Żółtowski ur. 1670 – podkomorzy ziemi gostyńskiej 1712, starosta Gąbina, Troszyna i Czermna 1712 Bartłomiej Żółtowski ur. 1696 – starosta Gąbina, sędzia w Gąbinie Paweł Żółtowski ur. 1730 – regent ziemski płocki Teodor hr. Żółtowski ur. -marszałek Sejmu prowincjonalnego w Poznaniu Julian Żółtowski ur. –sędzia powiatu kutnowskiego Nikodem Mikołaj Żółtowski – woźny sądowy Eugeniusz Żółtowski ur. –sędzia. Stefan Żółtowski
rejent - dawne określenie notariusza, cześnik - do XIV w. urzędnik królewski odpowiedzialny za podawanie trunków, później niższy urzędnik ziemski, podstoli - w dawnej Polsce urzędnik nadworny, zastępca stolnika nadzorującego podawanie potraw do stołu, hajduk - służący na dworze ubrany po węgiersku, szafarz - zarządzający gospodarstwem domowym,
zastępca kasztelana w dawnej polsce
